Thiên địa chi đại đức viết sinh, thánh nhân chi đại bảo viết vị. Hà dĩ thủ vị viết nhân. Hà dĩ tụ nhân viết tài. Lý tài chính từ, cấm dân vi phi viết nghĩa.
Dịch: Đức lớn của trời đất là ban cho sự sống. Cái quý nhất đối với thánh nhân là đạt tới ngôi vị. Làm sao giữ ngôi vị ấy ? Bằng lòng nhân. Làm sao ngài có thể quy tụ đại chúng ? Bằng tài sản. Sự quản lý đúng đắn tài sản, lời chỉ dẫn đúng đắn cho dân, và sự ngăn cấm dân làm điếu sai quấy. Tất cả những điều ấy gọi là nghĩa.
Giải: Cao Hanh căn cứ theo Chu dịch tập giải dẫn lời Mã Dung, Trịnh Huyền, Chu Hi về nghĩa chữ “nhân”, tức là dùng người để giữ ngôi vị, ông giảng: Thánh nhân có địa vị thì có chính quyền. Có chính quyền thì có thể lập công nghiệp. Không có địa vị thì không có chính quyền. Không có chính quyền thì không thể lập công nghiệp, cho nên địa vị là cái quý nhất của thánh nhân. Ở đây chép nhân hay nhân ái đều có ý nghĩa riêng. Thánh nhân ở cương vị trị dân, nên không thể có ông vua không dân. Vua phải có dân, mà muốn quy tụ dân thì phải làm cho nước giầu. Nước giầu dân tụ, nước nghèo dân ly tán. Kẻ trị dân nếu không có lòng nhân (tức là không thương yêu dân) ắt là bạo vương, thì ngôi vị ấy sẽ bị dân lật đổ.
Hai chữ “chính từ” ở đây quan trọng, Cao Hanh giảng “từ” là các chế độ, pháp lệnh, ngụ ý bậc cai trị phải đặt ra các chính sách đúng đắn. Bạch thư chu dịch chép “ái dân an hành” (yêu dân và thi hành chính sách làm an lòng dân), nói lên triết lý cai trị của bậc thánh vương, tức là bậc “nội thánh ngoại vương”.
Legge dịch: Cái quý nhất đối với thánh nhân là đạt tới ngôi vị cao nhất mà ở đó ngài là người đại diện cho trời đất.
(Dẫn theo trang khaotapdich.blogspot.com)
Hệ từ hạ – Chương 1 – Tiết 9 (cập nhật 18/05/2024)
